Οι αναρχικές κολλεκτίβες στην Ισπανική Επανάσταση (1936-1939)
Εισήγηση στην εκδήλωση-προβολή που πραγματοποιήθηκε στις 24 Ιούλη 2025 στην Κατάληψη της Λέλας Καραγιάννη 37
Συνήθως οι αναπαραστάσεις που έχουμε στο μυαλό μας για μια επανάσταση εστιάζουν στις ηρωικές μάχες αγωνιστών, με κυριάρχη τη φιγούρα του άντρα επαναστάτη. Αυτή όμως είναι η κυρίαρχη οπτική της ιστορίας, όχι μόνο γιατί στις μάχες έπαιρναν και παίρνουν μέρος μαζικά και γυναίκες, αλλά και γιατί καμία επανάσταση δεν μπορεί να διατηρηθεί μόνο με τα όπλα, πόσο μάλλον όταν μιλάμε για τη μοναδική αυθεντική κοινωνική επανάσταση στην ιστορία, όπως ήταν η ισπανική επανάσταση.
Για να γίνει μια επανάσταση χρειάζεται η μαζική κινητοποίηση εκατομμυρίων γυναικών και ανδρών όχι μόνο στο μέτωπο, αλλά και στα μετόπισθεν, εκεί που αναδιοργανώνονται οι κοινωνικές και παραγωγικές συνθήκες και χτίζεται μια καινούρια κοινωνία.
Σίγουρα οι μάχες άνοιξαν το δρόμο για την κοινωνική επανάσταση στην Ισπανία, για την ακρίβεια το ζημέρωμα της 19ης Ιούλη του 1936, ο λαός της Βαρκελώνης πήρε τα όπλα για να αντισταθεί στο φασιστικό πραξικόπημα του στρατηγού Φρανσίσκο Φράνκο. Αυτή η κίνηση αποτέλεσε το έναυσμα για το ξέσπασμα μιας κοινωνικής επαναστάσης η οποία όπως θα δούμε κατέδειξε τη δυνατότητα εκατομμυρίων γυναικών και ανδρών να αυτοοργανώνονται, κατέδειξε τη δυνατότητα της κοινωνίας να αυτοοργανώνεται δίχως κράτος κι αφεντικά, σαρώνοντας τα μαρξιστικά δόγματα περί αναγκαιότητας του κόμματος και της δικτατορίας του προλεταριάτου.
Σήμερα δεν θα μιλήσουμε λοιπόν για τις ηρωικές μάχες της ταξιαρχίας Ντουρρούτι, για τις μάχες των αναρχικών συντρόφων και συντροφισσών, αλλά για το έργο εκατομμυρίων ανώνυμων γυναικών και ανδρών στις πόλεις και στην ύπαιθρο των περιοχών που δεν κατάφεραν να καταλάβουν οι φασίστες.
Σε αντίθεση με την κυρίαρχη μαρξιστική αντίληψη, μια επανάσταση δεν είναι ποτέ το προϊόν της ιστορικής τυχαιότητας και του αυθόρμητου των μαζών. Πρότου ξεσπάσει έχουν προηγηθεί σύνθετες κοινωνικές και πολιτικές διεργασίες μέσα από τις οποίες οι εξεγερμένοι αποκτούν συνείδηση των δυνατοτήτων και των αδυναμιών τους.
Σε ο,τι αφορά την Ισπανία ειδικότερα, αυτές οι διεργασίες διαρκούν 60 ολόκληρα χρόνια, από την εποχή που ο ιταλός αναρχικός Τζουζέπε Φανέλι, απεσταλμένος του Μπακούνιν, καταφθάνει στην Ισπανία το 1868 και πείθει μια χούφτα αναρχικούς να ιδρύσουν ισπανικό τμήμα της Α διεθνούς, μεταδίδοντας τη φλογερή πίστη του σε μια κοινωνία ελευθερίας, ισότητας και δικαιοσύνης, κι αυτό δίχως να γνωρίζει λέξη ισπανικά!
Για αυτούς τους αναρχικούς αγωνιστές που αργότερα θα πυκνώσουν τις γραμμές της CNT και της FAI, o αναρχισμός, η «ιδέα», δεν είναι απλά ένα θεωρητικό σχήμα, αλλά ένας συλλογικός τρόπος ζωής και αγώνα προς την Κοινωνική Επανάσταση και τον ελευθεριακό κομμουνισμό. Το κίνημα -μέσα από τους οργανωτικούς του πειραματισμούς, την πολιτική διαπάλη και τη απαρέγκλιτη προσήλωσή του στην άμεση δράση- παραμένει βαθύτατα αφοσιωμένο στον σκοπό, δημιουργώντας συνεχώς δομές μέσα από τις οποίες επιδιώκεται η εκπαίδευση, προετοιμασία και ενδυνάμωση των επαναστατών και οι οποίες, παράλληλα, προεικονίζουν την οργάνωση στην μελλοντική ελευθεριακή κοινωνία που οραματίζονται. Τα συνδικάτα, οι ομάδες συγγένειες, τα Ελευθεριακά Αθήναια, τα εργατικά κέντρα (centros obreros), τα μοντέρνα σχολεία (Escuela moderna), τα χιλιάδες αναρχικά έντυπα και περιοδικά, όλα υπηρετούν αυτό το διττό σκοπό, την ανάπτυξη απελευθερωτικών και επαναστατικών προτύπων στο τώρα με ορίζοντα την οικοδόμηση της ελεύθερης κοινωνίας του αύριο.
Σε ό,τι αφορά τον ερχομό του Τζουζέπε Φανέλλι στην Ισπανία, να υπογραμμίσουμε ότι οι αναρχικές ιδέες βρίσκουν εύφορο κοινωνικό έδαφος σε μια χώρα που έχει μακρόχρονη ελευθεριακή παράδοση ιδίως στην ύπαιθρο.
Όπως αναφέρει ο Μάρει Μπούκτσιν στην εισαγωγή του εκπληκτικού βιβλίου του Σαμ Ντολγκώφ Οι Αναρχικές κολλεκτίβες στην ισπανική επανάσταση, «Ο Ισπανικός αναρχισμός δεν ήταν ένα πρόγραμμα τοποθετημένο μέσα σε ένα άκαμπτο θεωρητικό πλαίσιο. Ήταν τρόπος ζωής, ένα μέρος της ζωής του ισπανικού λαού που ζούσε σε πολλά μικρά χωριά της υπαίθρου και στην έντονη ζωή της γειτονιάς, ζωή των εργατικών συνοικιών στις πόλεις, ένα μέρος από τη θεωρητική διατύπωση αυτής της ζωής με τις αποκεντρωτικές αντιλήψεις του Μπακούνιν, καθώς και με την ιδέα του για αμοιβαία βοήθεια και τα λαϊκά όργανα αυτοδιεύθυνσης. Η Ισπανία είχε επομένως μακρά παράδοση αγροτικού κολλεκτιβισμού. Επειδή όμως αυτή η παράδοση είναι κατά βάσιν προκαπιταλιστική, οι ισπανοί μαρξιστές την θεωρούν αναχρονιστική και ιστορικά αντιδραστική. […] Αντίθετα, ο Ισπανικός αναρχισμός ακολούθησε μια εντελώς διαφορετική άποψη. Ερεύνησε τις προκαπιταλιστικές κολλεκτιβιστικές παραδόσεις του χωριού, καλλιέργησε ο,τι ήταν ζωντανό και δυναμικό σε αυτές, προώθησε τις επαναστατικές του δυνατότητες σαν απελευθερωτικούς τρόπους αλληλοβοήθειας κι αυτοδιεύθυνσης και τους ανέπτυξε με σκοπό να προσβάλλει την υπακοή, την ιεραρχική νοοτροπία και την εξουσιαστική αντίληψη του εργοστασιακού συσήματος. […] Οι προσπάθειές τους εύρισκαν ευνοϊκό έδαφος από τον συνεχή εμπλουτισμό του ισπανικού προλεταριάτου με εργάτες γης, οι οποίοι καθημερινά ζωντάνευαν αυτές τις παραδόσεις μεταναστεύοντας στις πόλεις.» [1]
Για να επανέλθω στο ζήτημα της παρέμβασης του ισπανικού αναρχισμού στην ύπαιθρο, να τονίσω ότι αυτή η παρέμβαση δεν είχε ίχνος λαϊκισμού. Οι αναρχικοί σύντροφοι δε χάιδευαν ό,τι πιο συντηρητικό στοιχείο ήταν ριζωμένο στον αγροτικό πληθυσμό, αντιθέτως έκαναν ο,τι μπορούσαν για να καταπολεμήσουν αυτές τις αντιλήψεις και το ισχυρότερο όπλο τους σε αυτό τον αγώνα ήταν η παιδεία. Έτσι στα χωριά της ισπανικής υπαίθρου οι αναρχικοί δεν διακινούσαν μόνο κείμενα του Μπακούνιν και του Κροπότκιν, αλλά και εκλαϊκευμένες επιστημονικές μελέτες για τη φυσική και κοινωνική εξέλιξη και στοιχειώδεις εισαγωγές πάνω στην κοσμική παιδεία της Ευρώπης, μελέτες που διέδιδαν τα επιτεύγματα του Ευρωπαϊκού διαφωτισμού και του ορθού λόγου μεταξύ των χωρικών.
Δεν είναι τυχαίο ότι στην ισπανική ύπαιθρο ξέσπασαν μερικές από τις μεγαλύτερες αγροτικές εξεγέρσεις, με κορυφαία εκείνη στο χωριό Κάζας Βιέχας της Ανδαλουσίας που οι κάτοικοί του αποφάσισαν το 1933 να ανακηρύξουν τον ελευθεριακό κομμουνισμό και προχώρησαν στην κατάργηση των τοπικών αρχών και του χρήματος. Μια εξέγερση που πνίγηκε στο αίμα όχι απο τη δικτατορία, αλλά από τη Δεύτερη Ισπανική Δημοκρατία του Μάνουελ Αθάνια που φοβόταν περισσότερο από τους φασίστες την εξέγερση των αγροτών και γι αυτό την τιμώρησε παραδειγματικά, πνίγοντας την στο αίμα και καίγοντας ζωντανούς κατοίκους του χωριού.
Ένα χρόνο αργότερα, το 1934 ξεσπά η μεγάλη εξέγερση των Αστουριών που αποτέλεσε το προανάκρουσμα της ισπανικής επανάστασης του 1936 με τον ίδιο τρόπο που η επανάσταση του 1905 στη Ρωσία αποτέλεσε προανάκρουσμα της ρωσικής επανάστασης.
Να τι λεγόταν λίγο πριν ξεσπάσει η εξέγερση στις Αστούριες στην αναρχοσυνδικαλιστική οργάνωση της CNT που είχε ιδρυθεί το 1911 για να φτάσει στις παραμονές της επανάστασης να αριθμεί πάνω από 1 εκατομμύριο μέλη: «Η CNT πρέπει να μπει στη μάχη με τρόπο που να συνδέει τις επαναστατικές αναρχικές αρχές της. Η στάση μας δεν πορεί να είναι στάση περισυλλογής, αλλά μάλλον μια στάση ισχυρής και αποφασιστικής δράσης. Δεν είναι ώρα για θεωρητικολογίες, , αλλά ώρα για δράση και καλή δράση, ώρα για ανεξάρτητη δράση του επαναστατικού προλεταριάτου.»
Έτσι στις αρχές Οκτώβρη του 1934 οι απεργίες των ανθρακωρύχων στις Αστούριες μετατράπηκαν γρήγορα σε ένοπλη εξέγερση. Στα ορυχεία είχε ιδιαίτερη δύναμη η CNT αλλά και η σοσιαλιστική UGT οι οποίες συνεργάστηκαν στενά στη διάρκεια της εξέγερσης.
Αρκετές από τις τοπικές ομάδες είχαν μακρά ιστορία επαναστατικών αγώνων, καθώς και πρόσβαση σε μεγάλες ποσότητες δυναμίτη στα ορυχεία και γρήγορα πήραν τον έλεγχο πολλών χωριών. Εδώ να σημειώσουμε ότι, παρά την λανθασμένη μαρξιστική αντίληψη, οι ανθρακωρύχοι των Αστουριών, και γενικότερα οι ανθρακωρύχοι στην ιστορία, ξεχωρίζουν για τις ηρωϊκές εξεγέρσεις τους, όχι απλώς επειδή είναι το πιο εκμεταλλευόμενο κομμάτι του βιομηχανικού προλεταριάτου, αλλά κυρίως επειδή, τουλάχιστον κατά την εποχή που εξετάζουμε, δεν είχαν ούτε την περιβόητη "βιομηχανική συνείδηση" ούτε βεβαια διέθεταν "βιομηχανική πειθαρχία". Επρόκειτο στην πραγματικότητα για εκείνους τους προλετάριους της υπαίθρου που δούλευαν εξι μήνες στο χρόνο στα ορυχεια κι εξι μήνες σε αγροτικές και κτηνοτροφικές εργασίες, διατηρώντας στενούς δεσμούς με την κοινωνική οργάνωση του χωριού τους. Επιπλέον η δουλειά τους στα ορυχεία δεν θύμιζε σε τίποτα τη δουλεια στο εργοστάσιο. Χωρισμένοι σε μικρές ομάδες δούλευαν στα μέτωπα εξόρυξης και η ζωή κάθε μέλους της ομάδας εξαρτιόταν στενά από τα υπόλοιπα μέλη.
Η δημοκρατική κυβέρνηση αντέδρασε αστραπιαία και χρησιμοποίησε όλα τα μέσα προκειμένου να καταστείλει την εξέγερση στις Αστούριες: αεροπορία για να βομβαρδίζει τα χωριά, ναυτικό για να βομβαρδίζει τις παραλιακές πόλεις, τη λεγεώνα των ξένων και μαροκινές μεραρχίες υπο την ηγεσία του Φράνκο. Οι εξεγερμένοι κράτησαν δυο ολόκληρες βδομάδες πριν οι περιοχές ανακαταληφθούν από τις στρατιωτικές δυνάμεις του ισπανικού κράτους. Η ανακατάληψη συνοδεύτηκε από μαζικές δολοφονίες, ληστείες, βιασμούς και συστηματικά βασανιστήρια από την αστυνομία και τις αποικιακές δυνάμεις. Οι φυλακισμένοι ανήλθαν στις 30 χιλιάδες και τα αριστερά πολιτικά κόμματα, τα γραφεία των συνδικάτων κι οι εφημερίδες τους έκλεισαν σε όλη τη χώρα.
Για έναν εξωτερικό παρατηρητή του σήμερα, μπορεί οι εξεγέρσεις στο χωριό Κάζας Βιέχας και στις Αστούριες να μοιάζουν με τυφλές και αδιέξοδες εξεγέρσεις. Στην πραγματικότητα αποτέλεσαν το προανάκρουσμα της ισπανικής επανάστασης. Πλάι στην αναρχοσυνδικαλιστική CNT που είχε ιδρυθεί το 1911, το 1927, ένα χρόνο μετά την κατάλυση της Πρώτης δημοκρατίας από το πραξικόπημα του Πρίμο ντε Ριβέρα, ιδρύθηκε η ειδική αναρχική οργάνωση FAI της οποίας τα μέλη συμμετείχαν στη CNT προκειμένου να διατηρούν ζωντανή την επαναστατική φλόγα και το ιδανικό της κοινωνικής επανάστασης που υπερέβαινε την αυτοδιεύθυνση στους χώρους εργασίας. Οι εξεγέρσεις στο Κάζας Βιέχας και τις Αστούριες όξυναν τις αντιφάσεις της Δεύτερης Δημοκρατίας και ανέδειξαν τα σαθρά θεμέλια του δημοκρατικού πολιτεύματος ανοίγοντας το δρόμο λίγα χρόνια αργότερα στην κοινωνική επανάσταση.
Για να χρησιμοποιήσω καβαφικούς όρους, οι Ισπανοί αναρχικοί φύλαγαν Θερμοπύλες, ποτέ απο το χρέος μη κινούντες, δίκαιοι και ίσοι σε όλες των τες πράξεις. Με αποτέλεσμα να καταφέρουν μετά από αμέτρητες θυσίες να σταματήσουν, έστω και για 3 χρόνια, το πέρασμα των Μήδων και να αφήσουν στις επόμενες γενιές μια πλούσια επαναστατική κληρονομιά και πάνω από όλα την εμπρακτη απόδειξη ότι η κοινωνία μπορεί να οργανωθεί χωρίς κράτος κι αφεντικά.
Το πραξικόπημα του Φράνκο στις 18 Ιούλη του 1936 δεν ήταν κεραυνός εν αιθρία τουλάχιστον για τους αναρχικούς. Γι αυτό άλλωστε ζητούσαν επίμονα όπλα από τον πρόεδρο της Χενεραλιδάδ, της τοπικής κυβέρνησης της Καταλωνίας, Λουίς Κομπανίς ο οποίος τους τα αρνούνταν εξίσου επίμονα, προφανώς γιατί φοβόταν τον ένοπλο λαό περισσότερο από τους φασίστες του Φράνκο.
Η επαναστατημένη Βαρκελώνη εκπλήσσει κάθε ξένο επισκέπτη. Στο βιβλίο του Προσκύνημα στην Καταλωνία, ο Άγγλος Τζωρτζ Όργουελ θυμάται: «Ήταν Δεκέμβρης του 1936. Οι αναρχικοί είχαν πάντοτε τον έλεγχο της Καταλωνίας και η επανάσταση ήταν στο απόγειό της. Για όποιον έρχόταν τότε από την Αγγλία, η εκπληκτική όψη της Βαρκελώνης ξεπερνούσε κάθε προσδοκία. Για πρώτη φορά στη ζωή μου βρισκόμουν σε μια πόλη που ήταν υπό τον έλεγχο της εργατικής τάξης. Κάθε μαγαζί, κάθε καφενείο μέχρι και τα κουτιά των λούστρων είχαν μια μαυροκόκκινη ταμπέλα που σε ενημερώνε ότι είχαν κολλεκτιβοποιηθεί! Τα γκαρσόνια στα καφενεία, οι πωλητές στα μαγαζιά σε κοίταζαν κατά πρόσωπο και συμπεριφέρονταν σαν ίσος προς ίσον. Οι τυπικά ευγενικές ή απλώς συνηθισμένες εκφράσεις είχαν εξαφανιστεί. Κανείς δεν έλεγε πλέον "Senor" ή "don" ούτε καν "usted" (εσείς): όλοι μιλούσαν στον ενικό κι αποκαλούνταν "σύντροφοι" και έλεγαν "salud" αντί για "buenos dias".[…] Και το πιο παράξενο από όλα ήταν η όψη του πλήθους. Κατά τα φαινόμενα, σε αυτή την πόλη δεν υπήρχε πια η τάξη των πλουσίων, Με εξαίρεση λίγες γυναίκες και ξένους, δεν έβλεπες πια ανθρώπους "καλοβαλμένους". Σχεδόν όλοι φορούσαν προλεταριακά ρούχα ή μπλε φόρμες. Όλα αυτά ήταν παράξενα και συγκινητικά.» [2]
Η κολλεκτιβοποίηση στη Βαρκελώνη αγκάλιασε τις οικοδομές, τη βιομηχανία μετάλλου, την πολεμική βιομηχανία, τα αρτοποιεία, τα σφαγεία, τις δημόσιες υπηρεσίες, τα θέατρα και τους κινηματογράφους, τα ξενοδοχεία, όλους τους τομείς της παραγωγής. Τα κατώτερα ημερομίσθια των εργατών αυξήθηκαν και τα ανώτερα μειώθηκαν. Η κατάληψη των δημόσιων υπηρεσιών και της βιομηχανίας ήταν εκπληκτικά γρήγορη. Για παράδειγμα, το πρώτο μέτρο της κολλεκτιβοποίησης των τραμ της Βαρκελώνης ήταν η απόλυση των καλοπληρωμένων διευθυντών και των ρουφιάνων της εταιρείας. Η εξοικονόμηση από την κατάργηση αυτών των θέσεων χρησιμοποιήθηκε για την αύξηση των κατώτερων ημερομισθίων των εργατών από 40 έως 60%. Το επόμενο βήμα ήταν η μείωση του εργάσιμου χρόνου σε 40 ώρες την εβδομάδα.
Ο Γερμανός αναρχοσυνδικαλιστής Αουγκουστιν Σούχι στο βιβλίο του Νύχτα πάνω από την Ισπανία αναφέρει σχετικά:
« Το πρωί της 24 του Ιούλη και ενώ ακόμα ο λαός πολεμούσε τους φασίστες στους δρόμους της Βαρκελώνης, αριθμός ένοπλων συντρόφων της CNT, ύστερα από αίτηση του συνδικάτου μεταφορών, έφυγε από τα οδοφράγματα και με θωρακισμένα αυτοκίνητα πήγαν στα κεντρικά γραφεία της εταιρείας των τροχιοδρόμων για να επιβάλουν την απαλλοτρίωση και την κολλεκτιβοποίηση του συστήματος των τροχιοδρόμων. Τα γραφεία και οι έξω χώροι φυλάσσονταν από πολιτοφύλακες. Έπειτα από διαπραγματεύσεις, οι φρουροί έφυγαν και τα γραφεία καταλήφθηκαν από τη CNT.» (Πρόκειται εδώ για ένα απόσπασμα της αναφοράς της επιτροπής απαλλοτρίωσης). [3]
Το ίδιο συνέβη και με την τηλεφωνική υπηρεσία, τους σιδηροδρόμους, τις εταιρείες γκαζιού, νερού και ηλεκτρισμού, την υφαντουργική βιομηχανία, τη βιομηχανία μετάλλου, την πολεμική βιομηχανία, τις υγειονομικές υπηρεσίες. Ο γάλλος αναρχικός Γκαστόν Λεβάλ στο βιβλίο του Ούτε Φράνκο, ούτε Σταλιν γράφει για την κολλεκτιβοποίηση των υγειονομικών υπηρεσιών στη Βαρκελώνη: «Η κολλεκτιβοποίηση των υγειονομικών υπηρεσιών ήταν ένα από τα μεγαλύτερα επιτεύγματα της επανάστασης. Για να εκτιμηθούν οι προσπαθειες των συντρόφων, πρέπει να έχουμε υπόψη μας ότι αποκατάστησαν τις υπηρεσίες υγείας σε ολόκληρη την Καταλωνία μέσα σε ελάχιστο χρονικό διάστημα από την 19η Ιούλη. Η επανάσταση στηρίχτηκε στη συνεργασία ενός αριθμού αφοσιωμένων γιατρών οι οποίοι δεν φρόντιζαν να συσσωρεύουν πλούτο, αλλά να εξυπηρετήσουν τους φτωχούς και τους μη προνομιούχους.» [4]
Τον Σεπτέμβρη του 1936 ιδρύθηκε το Συνδικάτο εργατών υγιεινής στο οποίο συμμετείχαν όλοι οι εργαζόμενοι, από τους πορτιέρηδες μέχρι τους γιατρούς και τα διοικητικά στελέχη. Πέντε μήνες μετά το ξέσπασμα της επάνάστασης, το συνδικάτο αριθμούσε 8000 μέλη. Διαχειριζόταν όλα τα νοσοκομεία και τις κλινικές. Έξη νέα νοσοκομεία άνοιξαν στη Βαρκελώνη. Οχτώ νέα σανατόρια εγκαταστάθηκαν σε πολυτελείς βίλες που βρίσκονταν στα βουνά και στα δάση. ‘Ενα από αυτά, για τη θεραπεία της φυματίωσης, εθεωρείτο ένα από τα καλύτερα του είδους.
Με τις οικονομίες από την εξίσωση των μισθών, πληρώνονταν άλλα έξοδα. Δεν υπήρχαν πλέον γιατροί με τεράστια εισοδήματα και άλλοι σε κακή οικοπνομική κατάσταση. Περισσότεροι από τους μισούς γιατρούς δούλευαν εθελοντικά δωρεάν, μετά το κανονικό τους ωράριο,
Στη διάρκεια της ισπανικής επανάστασης, η κολλεκτιβοποίηση άγγιξε το σύνολο της χώρας. Προχώρησε ταχύτατα σε περιοχές που η CNT είχε μεγάλη δύναμη, καθώς στις περιοχές που δεν είχε συναντούσε μεγάλες αντιδράσεις από τους ρεπουμπλικανούς, τους σταλινικούς και τους σοσιαλιστές, σε ορισμένες πάλι περιπτώσεις και από τα μέλη του τροτσκιστικού POUM.
Ο Αουγκουστίν Σούχι σημειώνει ότι πολλές επιχειρήσεις κολλεκτιβοποιήθηκαν αμέσως και ολοκληρωτικά. Σε πολλές ιδιωτικές επιχειρήσεις σαν προανάκρουσμα στην πλήρη κολλεκτιβοποίηση, οι επιτροπές ελέγχου ανέλαβαν μερικό έλεγχο και παρακολουθούσαν από κοντά τις εργασίες των επιχειρήσεων. Με την πλήρη κολλεκτιβοποίηση αποκαθίσταται η γνήσια εργατική αυτοδιεύθυνση. Οι εργάτες εκλέγουν μέσα από τις τάξεις τους τεχνικές διοικητικές επιτροπές για να διευθύνουν την επιχείρηση. Οι επιτροπές είναι υπεύθυνες απέναντι στους εργάτες και εκτελούν τις οδηγίες τους. Εκείνες που αρνούνται να τις εκτελέσουν αντικαθίστανται άμεσα.
Οργανωτικά, οι αρχές του αναρχισμού που συντόνισαν τα 2,5 εκατομμύρια εργάτες της CNT μέσα σε μια οργάνωση με ομοσπονδιακή δομή, εφαρμόστηκαν και στις κολλεκτιβοποιημένες επιχειρήσεις. Οι αρχές της εργατικής αυτοδιεύθυνσης και της ομοσπονδοποίησης, του φεντεραλισμού, δοκιμάστηκαν με επιτυχία στο έργο για την άμεση και αποτελεσματική ικανοποίηση των αναγκών της καθημερινής ζωής σε τρόφιμα, ρούχα, στέγη και δημόσιες υπηρεσίες.
Σε ό,τι αφορά την ύπαιθρο, οι αγροτικές κολλεκτίβες ξεπερνούσαν σε έκταση και βάθος τις κολλεκτίβες στις πόλεις. Απομακρυσμένες τις περισσότερες φορές από τις έδρες της κρατικής εξουσίας και με μακρά παράδοση ελευθεριακού κομμουνισμού και αγωνιστικής ζύμωσης, οι αγροτικές κολλεκτίβες κατόρθωσαν να ευδοκιμήσουν στη διάρκεια της ισπανικής επανάστασης.
Έχει μεγάλη σημασία το γεγονός ότι η κολλεκτιβοποίηση δεν επιβλήθηκε με διατάγματα από τα πάνω όπως στη Σοβιετική Ένωση ή την Κούβα, αλλά ήταν αποτέλεσμα της πρωτοβουλίας των ίδιων των αγροτών από τα κάτω. Οι αναρχικές κολλεκτίβες δεν εφάρμοσαν, όπως ο Στάλιν, καταστροφικά μέτρα για να εξαναγκάσουν φτωχούς μικροϊδιοκτήτες να παραδόσουν τη γη τους και να μπουν στις κολλεκτίβες.
Στις 19 του Ιούλη του 1936, η CNT και η UGT οργάνωσαν στα χωριά και στις κωμοπόλεις αντιφασιστικές επιτροπές. Αυτές οι επιτροπές απαλλοτρίωσαν τη γη και την υπόλοιπη ιδιοκτησία των γαιοκτημόνων και των φασιστών που είχαν τραπεί σε φυγή. Τα απαλλοτριωμένα χωράφια μεταβιβάζονταν στα συνδικάτα και τα τελευταία οργάνωσαν τις πρώτες κολλεκτίβες. Η μικροϊδιοκτησία έγινε σεβαστή με την προϋπόθεση ότι η γη θα καλλιεργούνταν από τον ίδιο τον ιδιοκτήτη ή την οικογένειά του χωρίς να χρησιμοποιηθεί μισθωτή εργασία. Σε ορισμένες περιοχές, όπως στην Καταλωνία, δεν υπήρχαν μεγάλα αγροκτήματα καθώς επικρατούσε η μικροϊδιοκτησία. Πολλοί απο τους χωρικούς μαζί με τη CNT οργάνωσαν κολλεκτίβες παραχωρώντας σε αυτές τη γη τους, τα ζώα τους, τα εργαλεία τους, τα πουλερικά τους, τους σπόρους τους, τα λιπάσματά τους, ακόμα και τη σοδειά τους. Όταν η CNT και η UGT δεν συμφωνούσαν στον τρόπο οργάνωσης της κολλεκτίβας, τότε σχηματίζονταν δυο κολλεκτίβες, πολλές φορές η μια δίπλα στην άλλη.
Η δουλειά στις κολλεκτίβες γινόταν από ομάδες αγροτών με επικεφαλής έναν αγρότη εκλεγμένο από κάθε ομάδα. Η γη διαιρέθηκε σε καλλιεργήσιμες ζώνες κι οι επικεφαλής των ομάδων δούλευαν όπως όλοι οι άλλοι, δεν υπήρχαν ειδικά προνόμια. Μετά τη δουλειά, αντιπρόσωποι όλων των ομάδων συναντιόνταν στο χώρο δουλειάς και αποφάσιζαν για τη δουλειά της επόμενης μέρας. Όλοι οι επικεφαλής των ομάδων και τα μέλη της επιτροπής διοίκησης των κολλεκτίβων εκλέγονταν απο τη Γενική Συνέλευση. Εκείνη αποφάσιζε για ολα τα σοβαρά θέματα και έδινε οδηγίες στους επικεφαλής των ομάδων και στην επιτροπή διοίκησης. Οι συναλλαγές ανάμεσα σε κολλεκτίβες γίνονταν χωρίς χρήματα. Μερικές κολλεκτίβες υιοθέτησαν τον ελευθεριακό κομμουνισμο, κατάργησαν το χρήμα και τη μισθωτή εργασία και εφάρμοσαν στην πράξη το κομμουνιστικό πρόταγμα από τον καθένα σύμφωνα με τις δυνατότητές του στον καθένα σύμφωνα με τις ανάγκες του. Πολλές κολλεκτίβες είχαν αντικαταστήσει το επίσημο νόμισμα με πιστοποιητικά ή αποδείξεις πληρωμής ενώ άλλες προχώρησαν σε έκδοση τοπικού νομίσματος. Σε γενικές γραμμές υπήρχε μια ποικιλομορφία που αντανακλούσε το γεγονός ότι οι κολλεκτίβες οργανώνονταν απο τα κάτω με βάση τις τοπικές ιδιαιτερότητες, τις αγωνιστικές παραδόσεις και το αν η CNT διέθετε δύναμη στην περιοχή τους. Ήταν ομοσπονδοποιημένες σε τοπικό, περιφερειακό και εθνικό επίπεδο και σε μερικές περιπτώσεις οργάνωναν και συνέδρια, όπως η Ομοσπονδία Κολλεκτίβων της Αραγώνας. Τέλος, σχεδόν όλες οι κολλεκτίβες απέκτησαν βιβλιοθήκες, σχολεία και πολιτιστικά κέντρα. Μερικά από αυτά στεγάστηκαν σε πολυτελείς βίλλες και πήραν ονόματα όπως Βίλλα Κροπότκιν, Βιλλα Μπακούνιν κ.λπ.
Το εγχείρημα αναδιοργάνωσης της αγροτικής παραγωγής, ίδρυσης και λειτουργίας κολλεκτίβων ήταν τεράστιο, αν αναλογιστεί κανείς ότι όλοι οι άντρες που ήταν σε στρατεύσιμη ηλικία πολεμούσαν στο μέτωπο. Επιπλέον οι ρεπουμπλικάνοι πολιτικοί και οι σταλινικοί έκανα ό,τι μπρούσαν για να σαμποτάρουν αυτά τα επαναστατικά επιτεύγματα. Στην αρχή επιχείρησαν να υποκαταστήσουν τις Γενικές Συνελεύσεις από τα δημοτικά συμβούλια, μια προσπάθεια που αποδείχθηκε άκαρπη τουλάχιστον στις περιοχές που επικρατούσε η CNT. Στη συνέχεια, κυβερνητικές δυνάμεις και δυνάμεις των σταλινικών επιδόθηκαν σε ένοπλες επιθέσεις για να διαλύσουν τις κολλεκτίβες.
Η πρώτη μεγάλη επίθεση εξαπολύθηκε τον Μάρτη του 1937 στην περιοχή του Λεβάντε ανάμεσα στην Αλικάντε και τη Μούρσια. Επικεφαλής βρισκόταν καραμπινιέροι, πολιτοφύλακες, ειδική αστυνομία με στρατιωτική διάρθρωση, με τμήματα πυροβολικού και εξοπλισμένες με άφθονα όπλα και τανκς. Οι χωρικοί περίμεναν αυτή την επίθεση και είχαν προετοιμάσει όσο μπορούσαν την αντίστασή τους. Τα μόνα όπλα που διέθεταν ήταν παλιά πιστόλια και δυο παλιά κανόνια. Ολόκληρη η περιοχή ξεσηκώθηκε. Οι γειτονικοί αγρότες εξοπλίστηκαν με κυνηγετικά όπλα και συγκεντρώθηκαν για να απωθήσουν τους εισβολείς. Η μάχη κερδήθηκε από τους κολλεκτιβιστές, όταν οι αγρότες ενισχύθηκαν από δυο αντιεξουσιαστικά τάγματα και από δυο τάγματα της Ομοσπονδιακής Φάλαγγας της CNT.
Έτσι συνεχιζόταν ο πόλεμος ενάντια στους φασίστες και η αντεπανάσταση ενάντια στις κολλεκτίβες. Η τόσο ανίκανη να πολεμήσει τους φασίστες στο μέτωπο Δημοκρατία επιδιδόταν σε άγριες επιθέσεις ενάντια στις κολλεκτίβες στο εσωτερικό μέτωπο.
Τον Ιούλη του 1937, οι κολλεκτίβες δέχτηκαν επίθεση από μηχανοκίνητες ταξιαρχίες του κανονικού στρατού, διοικούμενες από τον περιβόητο σταλινικό αξιωματικό Ενρίκε Λίστερ. Ο ίδιος στρατός όταν αντιμετώπισε τους φασίστες στη Μπελτσίτε το έβαλε στα πόδια. Το 30% των κολλεκτίβων καταστράφηκε ολοσχερώς. Γέροι συνταξιούχοι πετάχτηκαν έξω από τα γηροκομεία. Έγιναν μαζικές συλλήψεις των οργανωτών των κολλεκτίβων, ενώ αποθήκες, συνεταιριστικές αγορές, εγκαταστάσεις γκρεμίζονταν και καταστρέφονταν. Στην Εθνική Ολομέλεια των Αγροτών στη Βαλένθια, τον Οκτώβρη του 1939, οι αντιπρόσωποι της Αραγώνας έκαναν την παρακάτω αναφορά:
«Περισσότεροι από 600 οργανωτές των κολλεκτίβων ρίχτηκαν στις φυλακές. Οι διορισμένες από την κυβέρνηση επιτροπές πήραν τις αγορές τροφίμων, τη γη, τα ζωντανά και τα εργαλεία και τα έδωσαν πίσω στις οικογένειες των φασιστών ή των ύποπτων για φασισμό, από τους οποίους η επανάσταση είχε αφαιρέσει την ιδιοκτησία. Τα προϊόντα του θερισμού απαλλοτριώθηκαν και διανεμήθηκαν κατά τον ίδιο τρόπο, περιλαμβανόμενων ακόμα και των ζωντανών που είχαν θρέψει οι κολλεκτίβες. Σε μερικά χωριά όπως το Μπορντόν και Κασιέτε κατέσχεσαν ακόμη και τους σπόρους.» [5]
Ήταν τόσο μεγάλη η καταστροφή ώστε η Δημοκρατική Ισπανία απειλήθηκε από έλλειψη αγαθών. Οι αντεπαναστάτες αποδείχθηκαν ανίκανοι να αποκαταστήσουν την παραγωγή και ενάντια στις προθέσεις τους, αναγκάστηκαν να σταματήσουν τις λεηλασίες και να επιτρέψουν την επανίδρυση των κολλεκτίβων. Όμως παρόλο που μερικές κολλεκτίβες ξανάρχισαν να λειτουργούν, το κίνημα είχε ήδη συντριβεί.
89 χρόνια μετά την Ισπανική Επανάσταση και παρόλο που η τελευταία συντρίφτηκε από τους φασίστες και τους σταλινικούς, τίποτε πια δεν είναι το ίδιο. Κι αυτό γιατί κατέδειξε στην πράξη την δυνατότητα της κοινωνίας να οργανώνεται δίχως κράτος και αφεντικά.
Τελειώνοντας, θέλω να αναφέρω τα λόγια από μια αφίσα που βγάλαμε το 2001 για τα 13 χρόνια της κατάληψης της Λέλας Καραγιάννη και που παραμένουν πάντα επίκαιρα:
« Καμιά νοσταλγία για αυτόν τον γερασμένο κόσμο που από καιρό πια ανήκει στο παρελθόν. Κανένας συμβιβασμός με το αβίωτο παρόν που υπόσχεται μόνο το χειρότερο. Κανένας δισταγμός και φόβος για το μέλλον που θέλουμε: την κοινωνική επανάσταση, την αναρχία και τον ελευθεριακό κομμουνισμό. »
24 Ιούλη 2025
συντρόφισσες και σύντροφοι από το κατειλημμένο έδαφος της Λέλας Καραγιάννη 37
-------------------
[1] Sam Dolgoff, Αναρχικές Κολλεκτίβες. Η εργατική αυτοδιέυθυνση στην Ισπανική Επανάσταση, εκδόσεις Διεθνής Βιβλιοθήκη, σελ. 22-23
[2] George Orwell, Προσκύνημα στην Καταλωνία, εκδόσεις Διεθνής Βιβλιοθήκη, σελ. 8-9.
[3] Sam Dolgoff, Αναρχικές Κολλεκτίβες. Η εργατική αυτοδιέυθυνση στην Ισπανική Επανάσταση, εκδόσεις Διεθνής Βιβλιοθήκη, σελ. 135
[4] Ibid, σελ. 173
[5] Ibid; σελ. 111-112